Ekolojiye Giriş

"İnsan toprağa aittir, toprak insana değil.
Bütün yaratıklar birbirlerine bağımlıdır,
her yaratılmış şeyin bir bağlantısı vardır.
Hayatın dokusunu insan dokumadı,
o yalnızca bu dokumada yer almış olan bir iplikciktir." diyordu.

Aradan yüzyıldan uzun bir zaman geçti. Bu gün insanlık, ekoloji, çevre, doğanın dengesi vb hakkında çok daha ileri bilgilere sahip bulunuyor. Ancak elindeki bu geniş bilgilerle uyumlu veya onlara yakışır bir yönde yürümüyor. Araştırmacılar, bilim adamları işlerin kötüye gittiğini hem seziyor hem de görüyor ve sürekli uyarılarda bulunuyorlar. İnsanların önemli bir kısmı da bu gidişin iyiye doğru olmadığının farkında ama yine de rotayı olumlu bir yöne çevirici bir etkileri olamıyor.

İnsan, ihtiyaçları sürekli pompalanabilen bir varlıktır. Eğer bu pompalamaya dur denilemez ise, üretimi ellerinde bulunduranların bu pompalamaktan kendi inisiyatifleri ile vazgeçmeleri beklenemez. İhtiyaçlar için belirlenebilecek bir sınır yoktur ve bu koşullarda olamaz da. Aşırı tüketmemek ve tüketirken hem insanın bugününü hem de gelecek kuşakları ve giderek tüm canlığı ve doğayı düşünmek bilgi ve bilinç gerektirir.

Ekoloji ve Çevre Bilimleri Hakkında

Ekoloji sözcüğü ilk kez 1869 yılında Alman bilim adamı Haeckel tarafından kullanılmış. Bu sözcük Eski Yunanca'da ev idaresi anlamına geliyor. Ancak bilimsel olarak "Ekoloji, canlıların birbirleriyle ve çevreleriyle olan ilişkilerini inceleyen bilim dalıdır." şeklinde tanımlanıyor ve özünde biyolojinin bir alt dalı oluyor. Günümüzde, "insan ekolojisi (human ecology)" ya da "çevre bilimleri" denilen, yeni, çok daha geniş kapsamlı bir kavram, yeni bir bilim dalı var. İşte bu bilim dalı, yalnızca bir alt bilim dalı olmayı aşmış, insan doğa ilişkilerini inceleyen uygulamalı ve disiplinler arası bir bilim dalı olmuştur.

'Çevre bilimleri' kavramından, insan-doğa yada insan-çevre ilişkilerini inceleyen bilim dalını anlıyoruz. Çevre bilimleri, ekolojiden başka sistembilim, fizik, kimya, tıp, mühendislik, ekonomi gibi çeşitli bilim dallarını da bünyesinde toplar. Ekolojinin bize öğrettigi belki de en önemli şey, doğadaki herşeyin birbirine bağlı ve bağımlı olduğudur, yani doğanın bütünselliğidir. Bütün bunları bilmezsek ne olur demeyin. Çünkü dünyamızın geleceği önemli ölçüde bizim bu konularda olabildiğince bilgilenmemize bağlıdır.

Ekolojide yaşamın kendisinden çıkarılan bazı ilkeler var. Örneğin:

• Doğanın bütünselliği: Doğa bir bütündür. Doğanın kendi içinde bir dengesi, bir bütünlüğü vardır. Canlı, cansız herşey, bu bütünün bir parçası olarak, kendi aralarında ilişki ve bağımlılık içindedirler.
  Örneğin doğadaki canlılar, besin zinciri ile birbirlerine bağımlı ve bağlıdırlar. Bitkiler, güneş enerjisini kullanarak fotosentezle besin maddelerini üretirken aynı zamanda hayvanların yaşamaları için gerekli enerjiyi de sağlarlar. Bitkilerde besin maddelerinde depolanan enerji, besin zinciri ile bütün canlılara -ve tabii biz insanlara da- aktarılır. İşte bu yüzden besin zincirindeki bir canlıyı yok ettiğimizde, doğadaki bu dengeyi bozmuş oluyoruz.
  Yine örneğin insanlar olarak -diğer birçok canlı gibi- yaşamımız için gerekli olan oksijeni bitkilere borçluyuz. Dünyanın akciğerleri olarak nitelendirilebilen yağmur ormanlarını tahrip ettiğimizde, atmosfere karışan oksijen gazının azalmasına, sera etkisinin* artmasına ve dolayısıyla tüm yaşam için yıkıcı sonuçlar doğurabilecek iklim değişikliklerine neden oluyoruz.
  Bütüne verilen önem, çağdaş ekolojinin en önemli özelliklerinden biridir.

• Doğanın sınırlılığı: Doğada her şeyin bir sınırı vardır. Doğal kaynaklar sınırsız değildir, yani kullanmayla azalır ve sonunda tamamen tükenebilirler. Doğanın kaldırabileceği canlı sayısının (populasyonun) da bir sınırı vardır, hiçbir canlı türü sınırsız bir çoğalmayı sürdüremez. Bunun gibi doğanın kaldırabileceği çevre kirlenmesinin de bir sınırı vardır.

• Doğanın özdenetimi: Doğanın dengesini, onun bütünselliğini doğanın özdenetimi sağlar. Evet, doğa bir bütündür, bir ekolojik sistem (ekosistemdir). Ekosistem kavramıyla, canlı, cansız doğa tek bir bütün, bir sistem olarak görülur. Bu ekosistemde ya da içerdiği diğer ekosistemlerde** doğanın sınırları zorlanamaz. Örneğin herhangibir türün ulaşabileceği populasyon sınırlıdır. Bu sınır zorlandığı zaman doğa, çeşitli yollarla (diğer canlılar, hastalık, açlık vb) bunu engeller.

• Doğanın çeşitliliği: Doğada çok sayıda canlı türü (yirmi milyon civarında) olduğu gibi, aynı türden canlılar arasında da çok fazla çeşitlilik vardır. Bu çeşitlilik, doğanın bütünlüğünün sağlanması ve doğanın özdenetimi için gereklidir. Çeşitlilik, çeşitli genetik özellikler demektir. Bu da türlerin olası değişikliklere ve değişik çevrelere uyum sağlayabilmelerinin garantisidir.Tüm canlılığın ve milyarlarca yılda oluşmuş bu zengin genetik özelliklerin korunması biz insanların çıkarınadır.

• Doğada hiçbirşey yok olmaz: Doğada hiçbirşey yok olmaz ancak birbirine dönüşebilir. Biliyoruz ki madde ve enerji birbirine dönüşebilir, ama yok olmazlar. Bu yüzden, örneğin, fabrika bacalarından havaya dağılan zehirli gazlar, sulara, denizlere salıverilen fabrika atıkları, yine sulara karışan tarım ilaçları, kullanıldıktan sonra çevreye atılan plastik torba, şişe ve ambalajlar, radyoaktif atıklar çevreden kaybolmuş değillerdir. Bu maddeler şurada veya burada, ya aynı halleriyle ya da şekil değiştirerek karşımıza çıkıverirler." ..Enerji ve maddenin sakınımı olarak da bilinen bu ilkeye göre, enerji ve madde hiçbir yolla yok olmaz. Seyrelip dağılması için termik santralın bacasından atmosfere bırakılan kükürt dioksit, Çukurova'da kullanıldıktan sonra Seyhan nehrine karışıp Akdeniz'e ulaşan tarım ilacı, ortamdan kaybolmuş değildir. Ergeç ekosistemin bir yerinde ortaya çıkacak, ya Bodr um'un çam ormanlarını öldürecek, ya da Adana'nın balığını zehirleyecektir."***

• Doğada bedelsiz yarar olmaz: Doğaya karşı elde edilen her başarının bir bedeli vardır. Doğada bedeli ödenmeyen yarar yoktur. Doğadan sayısız yarar sağlayan biz insanlar her yarar için bir bedel ödemek zorunda kalıyoruz. Örneğin, çeşitli biçimlerde, çeşitli teknolojileri kullanarak enerji elde ediyoruz. Ama ne yaparsak yapalım bir bedel ödemekten kurtulamıyoruz. Barajlar, etraftaki toprakların çoraklaşmasına ve birçok canlı türünün yok olmasına neden oluyor. Nükleer santrallardan elde edilen, ucuz ve "temiz" olduğu söylenen enerji, önlenemez kaza riski dolayısıyla çok pahalıya mal olabiliyor, büyük can kayıplarına ve en büyük çevre kirliliklerine neden olabiliyor.Bugün değilse yarın için bu böyle. Evet, bir bedel ödeyeceğiz ama, çevremizi ve kendimizi iyi tanıyarak ve yaşam biçimimizi o çevreye göre uyarlayarak ödeyeceğimiz bedeli en aza indirmek de olanaklı.

• Doğanın geri tepmesi: Ekolojide de fizikte olduğu gibi her etkinin bir tepkisi vardır. Bu bakımdan doğadan elde edilen yarar umulmadık bir biçimde zarara dönüşebilir.
  Yani doğanın işleyişini iyice anlamadan, yapılacak müdahelenin sonuçlarını, ne getirip ne götüreceğini enine boyuna tartmadan doğayı değiştirmeye kalkmak beklenmedik kötü sonuçlara yol açabilir.
  Hepimiz, TV' deki doğa belgesellerinde bir ekolojik sistemde daha önce bulunmayan ve dolayısıyla "besin zincirinde" yer almayan bir canlı türünün o bölgeye insanlar tarafından götürülmesi ile çevrenin ve diğer canlıların bundan ne kadar zarar gördüğünü izlemişizdir.
  Özellikle batı tarafından geç keşfedilmiş olan Avustralya ve yakınındaki adalar böyle örneklerle doludur. DDT olayı, ayrı bir örnektir.

• Doğa en uygun çözümü bulmuştur: Çünkü doğadaki her canlı milyonlarca yıllık çok uzun bir zamanda doğal seçilimle çevreye uyum sağlamıştır. Yani içinde bulunduğu ekosisteme en iyi şekilde uyarlanmıştır. Bu durum doğanın o an için en uygun çözümüdür. İşte bu yüzden bu en uygun çözümü, doğanın çözümünü, bozmamaya çalışmak gerekmektedir. Doğaya müdahelelerin yol açtığı ani ve büyük değişikliklerin var olan canlılara yarardan çok zarar vermeleri büyük bir olasılıktır.

• Kültürel evrim ve geleneksel ekolojiye saygı duyulması gerekir: Nasıl canlılar milyonlarca yıllık bir evrim sonucunda yaşadıkları çevrelere en uygun biyolojik özellikleri kazanmışlarsa, insanların da binlerce, onbinlerce yılda geliştirdikleri ekolojik uyumlar vardır. Bu kuşaklar boyunca biriken bilgiye "geleneksel ekolojik bilgi" denir. Bunlar, kültürel evrimle ortaya çıkmışlardır ve gelenek ve göreneklerde, şifalı otlarda, beslenme ve yemek pişirmede vb kendini gösterir. Bu bilgiler doğayla ve kendimizle barışık yaşamada bizim için önemli kaynaklar olup önemli ipuçları verirler.

• Doğru olan, doğa ile uyumlu olmaktır: Doğa ile ilişkin bir iş yaparken onu kendimize uydurmaktan çok kendimiz ona uymaya çalışmalıyız, yani bir anlamda onun suyuna gitmeliyiz. Örneğin karayolları yapımında kestirme (köprülü, tünelli, viadüklü vb) yollar yerine arazinin şekline uyumlu, doğal yapıyı koruyan yollar yapmak, şehircilikte, tarımda, besinlerin üretimi ve hazırlanmasında hep doğa ile birlikte gitmek. Bu, bize sadece yarar sağlar. Bu ilkeye uygun davranılsaydı (ot yiyen hayvanlar olan) sığırlara et yedirilmesinden dolayı ortaya çıkan deli dana hastalığı insanlığın başına bela olmayacaktı.
  Tarımda da zararlı böcek ve hayvanlara karşı kimyasal maddeler, ilaçlar değil, kendi doğal düşmanlarının kullanılması doğanın suyuna gitmeye güzel bir örnektir.

  ---

Başa Dön

Sera (Limonluk) Etkisi

Sera etkisi deyince, yerin yüzeyinden yansıyan ışınların, atmosferdeki karbondioksit vb gibi gazlar tarafından absorbe edilip tutulması ve bu yüzden dünyanın ısınmasını anlıyoruz.

Araştırmacılar, son iki yüz yıl boyunca atmosferin bileşiminin karbondioksit açısından değiştiğini gösteriyorlar. Sanayileşmeyle birlikte her geçen gün daha çok kömür, petrol gibi fosil yakıtlarının kullanılması, tarım alanları, yerleşim alanları açmak vb nedenlerle büyük orman alanlarının tahrip edilmesi atmosferdeki karbondioksit miktarını sürekli artırıyor. Sanayileşmeden önceki dönemde atmosferdeki karbondioksit yoğunluğunun milyonda 275-285 olduğu hesaplanıyor. 1958 de bu, 315'e çıktı.

Sera etkisi, çevre bilimlerinde belki de en çok tartışılan konudur. Araştırmacıların ve konuyla ilgilenenlerin büyük bir çoğunluğu, dünyada gözlemlenen ısınmanının dünya çapında bir iklim değişikliğine neden olacağını, birçok ülkenin kurak hava nedeniyle çölleşip, bazılarının da eriyen buzulların deniz seviyesini yükseltmesi nedeniyle sular altında kalacağını, şu anda iklimi soğuk bazı ülkelerin ılımanlaşıp avantajlı duruma gelebileceklerini, ancak bunun da garantisi bulunmadığını, örneğin, sıcak su akıntısı Golfstrim sayesinde iklimleri oldukça yumuşak olan İsveç gibi bazı kuzey ülkelerinde, eğer Golfstrim eriyen buzullar nedeniyle yön değiştirise, daha soğuk ve sert bir iklim görülebileceğini söylüyorlar.

Yani, insanın neden olduğu olası sera etkisini azaltmak için yerel ve küresel her türlü önlem alıınmalıdır. Böyle davranırsak 'doğanın suyuna gitmiş' ve olası bir tehlike karşısında emniyetli tarafta kalmış oluruz.

Başa Dön / En Başa Dön

Enerji Piramidi ve Besin Zinciri

 / En Başa Dön