İMPARATOR MANTARI (Amanita caesarea)

Bu bölümde çok özel bir mantarı tanıtacağız. Bu özellik esas olarak onun çok zehirli bir cinsin (Amanita) içinde, nerede ise tek yenilebilen, hem de çok leziz bir mantar olmasıdır. Bu bağlamda önce bu cinsi burada enine boyuna, tüm özellikleri ile incelemek mantarı tanıtmada önemli bir rol oynayacaktır.

Amanita cinsi mantarların, şapkalı, lamelli mantarlar içinde sadece onlara özgü özellikleri vardır. Esasta bu özellikleri öğrenmekle hem İmparator mantarını öğrenmiş olacağız, hem de aynı cinsten olan ve Türkiye'de önemli ve çok sayıdaki mantar  zehirlenmelerine neden olan, (nerede ise %80-90)

Sitemzin başında mantarlar hakkında genel bilgi verirken, şapkalı mantarların şapkalarının alt yüzlerinin yapısı bakımından genel olarak

Lamelli mantarların saplarının gevrek (kırılgan) olup olmamasına bağlı olarak da

  1. Sapları kırılgan olan lamelli mantarlar

    1. Sütlü, - Mantar etinin herhangibir şekilde zedelendiği noktada  (kırılma, kesilme vb), sıvı salgılayanlar

    2. Sütsüz, - Böyle durumlarda sıvı salgılamayanlar

  2. Sapları kırılgan olmayan lamelli mantarlar
    olarak ikiye ayrılırlar.

Lamelli mantarların belirleyici özelliklerden birisi şapka ile sap arasındaki bağlantının niteliğidir.
Kırılgan olmayan lamelli mantarlar

  1. Sapları şapkadan kolayca ayrılabilen lamelli mantarlar, ki bunların lamelleri de serbest tip lamellerdir.

  2. Sapları şapkadan kolaylıkla ayrılamayan, sap ve gövdesi ortak bir yapı oluşturan mantarlar
    olarak ikiye ayrılırlar.

 

Lamellerin serbest, yani ayaktan ayrık olduğu durumlarda, humenium,  (Bak: Humenium) şapkanın ayrı bir bölümünü oluşturur ve bu nedenle ayaktan rahatlıkla ayrılabilmektedir. Bazan şapka ile ayak arasında net bir ayrım çizgisi gözlenebilirken çoğu zaman bu ayrımı gözleyebilmek için büyüteç kullanmak gerekmektedir.

Sapları şapkadan kolayca ayrılabilen mantarlar ise

  1. Saplarında (ayak) kase, vulva, çorap ve benzeri yapılanmalar olan mantarlar

  2. Saplarında bu tür yapılanmalar olmayan mantarlar olarak ikiye ayrılırlar.

Saplarında vulva yada benzeri yapılanmalar olan 1. şıktaki mantarlar

İşte bu sonuncu bölüm, yani BEYAZ SPORLU olanlar bizim İmparator mantarının cinsidir.
Bu cins mantarların hem yüzükleri olanları (halka) hem de  yüzükleri olmayanları bulunur.
 Yüzüklü olmayanlar içinde bir kısım zehirli olmayan hatta yenilebilenl türler bile bulunmaktadır. Ancak risk taşıdığı için bu türlerin toplanılması doğru değildir.

Sonuç olarak bizim üzerine özenle dikkat çekeceğimiz nokta: İmparator mantarının:

  • Sapı kırılgan olmayan lamelli (plaklı)

    • Şapkası, sapından kolayca ayrılabilen, lamelleri de sapa yapışık olmayan

      • Ayağında vulva (kase, kın) olan

        1. Sapında yüzük bulunan, aynı zamanda da

          1. Sporları yani spor izi beyaz olan bir mantar olduğu ve bu cinsin (Amanita) bütün türlerinin de tüm bu özellikleri taşıdığıdır.

Bu leziz, tarihi mantarın, kendi cinsinden olan en tehlikeli, öldürücü zehirli mantarlarla arasında sadece bir sırat köprüsü bulunmaktadır. O halde ne yapacağız.

Biz şimdiye kadar hep emniyetli tarafta kalıp tehlikelere işaret ettik. Bir de bardağın dolu tarafını görmemiz gerekiyor. Yoksa pek çok bilim(!) insanı yada önemli(!) mevkilerde yer alan ve dolayısıyla mantar ve mantar zehirlenmeleri konusunda geçerliliği kendinden menkul görüşler taşıyan zevatın konumuna düşeriz. İşte bu sitenin amacı tam da bundan kaçınmak, doğru yaklaşımları geliştirmek ve göstermektir. Yoksa mantardan zehirlenmemenin yolu olarak "Sakın ha, ormandan mantar toplamayın!, zehirlenirsiniz" diyenlerin arkasına düşeriz.

Ama şunu burada vurgulamak istiyoruz.
İmpararator mantarı hariç yukarıda arka arkaya sıraladığımız özellikleri haiz mantarları sakın toplayıp yemeyin. Yani özet olarak:
HEM AYAĞINDA KASE HEM DE SAPINDA YÜZÜK OLAN mantarlar tehlikelidir,
 çünkü KÖY GÖÇÜREN / EVCİK KIRAN ve ÖLÜM MELEĞİ mantarları da tüm bu özellikleri haizdirler.

Ayrıca yeri gelmişken ek olarak, yine zehirli mantarlara ilişkin olarak vurguladığımız iki ana noktaya daha birlikte dikkat çekmek istiyoruz:

  1. Şapkasının hem altı hem de üstü BEYAZ olan mantarlardan kaçının

  2. Şapkasının hem altı hem de üstü KAHVERENGİ tonunda olan mantarlardan kaçının
 

Şimdi mantarımızı tanıtmaya başlayabiliriz.
Ancak İmparator mantarını tanıtırken diğer mantarları tanıtma pratiğine yeni bir boyut getireceğiz. Bu boyutta şunlar bulunmaktadır:

Birincisi, İmparator mantarını ve tüm Amanita ailesine özgü özellikler nelerdir?
İkincisi, İmparator mantarını diğer hem cinslerinden ayıran özellikler nelerdir? Bu özellikler BÜYÜK HARFLERLE ve RENKLİ olarak gösterildi.

Aşağıda İmparator mantarının kısımları görülüyor.

İlke olarak önce mantarın adından başlamanın doğru olacağını düşünüyoruz.
Mantarların sınıflandırılması bölümünde belirttiğimiz gibi mantarların isimleri (türün adı) iki kelimeden oluşuyor. Birinci kelime Latince olarak mantarın cinsini belirtirken ikinci kelime o cinsin özelliğini (sıfatını) belirtiyor. Amanita Grekçe (= Eski Yunanca) ve Latince'de "mantar" anlamına geliyor. Caesarea ise Sezar'ın (Roma İmparatou) adıdır. O halde İmparator mantarının nüfus kağıdı şöyle:

Alem Fungi (Mantarlar)
Bölüm Basidiemycota
Sınıf Hymenomycetes
Takım Agaricales
Familya(aile) Amanitaceae
Cins Amanita
Tür A. caesarea

Adından da anlaşılacağı gibi "imparator mantarı", yada dünya genelinde anıldığı gibi "Sezar mantarı" adını ta eski Roma İmparatoru Sezar'ın (Julius Caesar) adından almış olmalıdır. Sezar, herhalde, Brütüs tarafından öldürülene kadar bu leziz mantarın tadına epey bakmış olmalıdır.
İmparator mantarına ilişkin çok sayıda söylence (tevatür) vardır. İlginç ve konumuzu aydınlatır olduğu için bu söylencelerden birini aşağıda veriyoruz:

Sezar'dan sonra gelen İmparatorlardan Claudius un birkaç karısı varmış. Son olarak da 4. karısı olarak yeğeni Agrippina ile evlenmiş. Agrippina'nın daha önceki evliliğinden Nero isimli bir oğlu varmış. Agrippina oğlu Nero nun Claudius tarfından evlatlık edinilmesini sağlamış. Böylece Claudius'un başına bir hal gelmeden önce oğlunun imparator olması olasılığını güvence altına almış. Ancak çok hırslı bir kadın olduğundan Claudius'un doğal ölümünü beklemeye bile tahammül edememiş ve O'nun yemekten çok hoşlandığı İmparator mantarının (Amanita caesarea) içine Köy göçüren (evcik kıran = Amanita phalloides) mantarından karıştırıp zehirletmiş. Böylece Nero tüm dalavereciliği ile iktidar sahibi olmuş.
Laf arasında bizim geçmiş ve günümüz tarihine ne kadar da çok benziyor. Böylece iktidar mücadelelerinin(!) ülke ve zaman farkı gözetmediğini de görmüş oluyoruz.

Nasıl Tanınır?

1)Mantar şapkası başlangıçta beyzi yada küresel görünümdedir. (Şekil1)
 2)Gelişmeyle beraberkenarlar içeri doğru kıvrılır ve şapkanın üstü düzleşmeye başlar. (Şekil 2) Yaşlanınca da tamamen düz olur. (Şekil 3)
3) Şapkanın üstü yağmurlu ve nemli havalarda kaygan hatta yapışkan olabilir. (Şekil 3)
4) Şapkanın rengi gençken KOYU-TURUNCU KIRMIZIDIR.(Şekil 1) Yaşlandıkça TURUNCU-SARI ya.(Şekil 2) Uzun süre güneş altında kaldığında gümüşümsü renk aldığı da görülür. (şekil 3-4)
5) Şapkanın kenarlarında tarak izleri gibi çizgiler bulunur. (Şekil 4)
6) Şapka altındaki PLAKLARIN RENGİ SARI-ALTIN SARISI olup lameller ayaktan serbest ve sıkışıktır. (Şekil 5)
7) Mantarın sporları (spor izi) beyaz-sarı arası renktedir.
8) Mantarın sapı 5-12 cm yüksekliğinde, kalınlığı (kesit çapı) ise 1,5-2,5 cm dir. (Şekil 6)
9) Sapın rengi SARIdır. Kase içinde kalan kısmı ise genel olarak beyaz olur. (Şekil 5-7)
10) Sapın şapkaya yakın üst tarafında, çizgili, etek gibi sarkan, sapa yapışık SARI bir yüzük (halka) bulunur. Halkanın iç çeperinde bu çizgiler yoktur. Halka çizgileri şapka altına kadar uzanırlar. (Şekil 5 - 7)
11) Ayağın ucu soğan biçiminde olup, 2-4 mm kalınlığında, oldukça uzun, dondurma külahı görünümünde bir kase (vulva) tarafından çevrelenmiştir. Vulva sapa yapışık değildir, sadece sapın en altında ona bağlıdır. Yamru yumru görünümlü ve gayri düzgün yüzeylidir. Kenarlarında ise düzensiz ve oldukça derin yarıklar bulunur. Rengi dış tarafında beyaz içeride ise sapa yapışık olduğu kısımda SARI renktedir.(Şekil 8)
12) Kase yetişkinlerde sapı yarısına kadar  örtecek uzunluktadır. Takriben 6 cm. (Şekil 8)
13) Mantarın eti şapkada ve ayakta beyazdır. Ancak şapka zarının hemen altı TURUNCU tonda olur. Sap yüzeyinin altında SARI bir ton bulunabilir. Şekil 9)
Şekil 1 Şekil 2
Şekil 3 Şekil 4
Şekil 5 Şekil 6
Şekil 7 Şekil 8
Şekil 9

Kokusu:
Hafif ve hoş bir kokusu vardır.

 Tadı:
 Enfes bir tadı vardır.

Yetiştiği yerler ve özellikleri:
İmparator mantarı simbiyoz (ortak yaşar) olduğundan geniş yapraklı ağaç ormanlarında ve özellikle meşe ağaçlarıyla birlikte bulunur. Sık sık çıplak topraklarda, yol kenarlarında rastlanırlarsa da her zaman ağaçlara yakın olurlar.
İmparator mantarı esas olarak bir Akdeniz mantarıdır. Mevsim olarak bahar, yaz ve sonbahar süresince toplanabilirler. Dünyanın öteki bölgelerinde, mikroskopik olarak farklılıklar gösterse de bulunurlar.

Toplama ve temizleme:
İmparator  mantarını da toplarken sapından tutup burarak kökünden almak doğrudur. Böylece mantarın İmparator mantarı olup olmadığı incelenir ve emin olunduktan sonra vulva saptan koparılıp atılır ve mantarın topraklı kısımları kesilip temizlenir.
Aşağıda İmparator mantarı ile bilinen ve çok rastlanan diğer üç zehirli  Amanita mantarının özet olarak bir karşılaştırılması yapılmaktadır.

Solda
İmparator mantarı görülüyor. Lamelleri, yüzüğü ve sapı sarı, şapkası turuncudur.
Aşağıda
a) Öldürücü zehirli Köy Göçüren: Sapı ve lamelleri beyaz, üstü bej rengidir.
b) Gelin mantarı: Sanrı yapıcı (hafif zehirli). Üstü kırmızı, sapı ve lamelleri beyazdır.
c) Ölüm meleği: Mantarın her tarafı bembeyazdır.
Her üçünün de beyaz renkli yüzükleri ve kaseleri vardır.
 
a) Köy göçüren (A.Phalloides)     ;       b) Gelin mantarı (A.muscaria)     ;      c) Ölüm meleği (A.Virosa)